Tolga Özbey Yazdı: Stilyaga: Stil Avcıları ve Sovyetlerde Tarzın Anlamı

Tolga Özbey

1940’ların sonlarında Leningrad sokaklarında ve çok kısa bir süre sonra da Moskova’da – dar pantolonları, kalın tabanlı ayakkabılarıyla ve dizlerine kadar uzanmış tuhaf renklerdeki ceketleriyle – toplumun gözünde ucube olarak nitelendirilebilecek olan bir altkültür doğmuştu. Briyantinle dümdüz arkaya taranmış uzun saçları Amerika’nın bir zamanlar moda olan zoot takım elbiselerini andıran ceketleri ve diğer kıyafetleri batılı gençlik altkültürlerini gözle görülür şekilde anımsatıyordu; “çuvak” ve “çuvakha” (erkek ve kız) ve bu tür diğer anlaşılmaz sözcüklere atıfta bulunan tuhaf jargonları vardı. Büyük şehirlerdeki birkaç gece kulübü, yalnızca batıya yönelik müzik zevklerine hitap ediyor ve tiz saksafon ve caz gibi dışlanmış sesleri içeriyordu. Stilyagi (Rusça: стиляги, IPA: [sʲtʲɪˈlʲæɡʲɪ], kısaca “şık, stil avcıları”) Sovyetler Birliği’nde 1940’ların sonlarından 1960’ların başlarına kadar yaşamış bir gençlik karşı kültürüdür. Bir stilyaga (Rusça: стиляга, IPA: [sʲtʲɪˈlʲaɡə]) öncelikle, zamanın komünist gerçekleriyle tezat oluşturan ve tercihen yabancı etiketli, hızlı üretilmiş giysilerle varlık sergilemiştir. Modern Batı müziği ve Beat etkisi olan bir akımdır. Zagranitsa, yani hayali bir batı’dan etkilenmişlerdir. Görmedikleri ya da çok az kaynaktan edindikleri bilgi onların hayal gücüyle demir perdenin ötesindeki bir ütopyayı şekillendirmiştir. Zaten bu ütopya da Sovyetlerin dağılmasıyla yavaş yavaş yok olacaktır. Sovyetlerin bilinen gençlik altkültürlerini Stilyagilerden başlatıp 80’lerin postpunk gruplarına kadar kronolojik olarak takip edersek otomatikman bu ütopik hayal kırıklığı ile karşılaşırız. Svetlana Boym, Rus rock grubu Nautilus Pompilius’un 1985 hit şarkısı “The Last Letter” (“Goodbye Amerika” olarak da bilinir) şarkısında Amerika’ya veda eder, yani “Sovyet yeraltı kültürünün sevilen Amerikasına… Sovyet kültürünün kendisine ve “kişinin gençliğinin ütopik fantezi ülkesine” veda etmek kadar acı vericidir bu şarkı. Şarkı Perestroyka kuşağının Amerikan mitolojisini alt üst eden melankolik bir melodisiydi: “Yıpranmış kotlarınız bana çok dar geldi.”

Stilyaga’lar elbette Amerikan olan her şeye karşı yoğun bir ilgi duyuyorlardı ama dönemin koşularında Sovyet toplumunda büyük endişeye neden olan Stilyaga’ların isyanlarının sadece stilistik olduğunu da söyleyemeyiz. Dick Hebdige – Alt Kültür: Tarzın Anlamın’da İsyanın statü ve anlamı, bir reddiye şekli olarak “tarz” fikri üzerinde durur; yeri gelir yırtık bir kot ya da bir çengelli iğne isyan suçunun sanata dönüşmüş halidir… İsyan bazen saçların dik bir şekilde taranması, alınan küçük bir motosiklet veya plak ya da birtakım elbise gibi küçük şeylerde gizlidir. Meydan okuma veya hor görme, bir tebessüm ya da alaycı bir gülümseme şekillerini alarak belli bir tarzın oluşması demektir; bu da bir reddiye işaretidir.

Stilyaga akımı o yüzden, Stalinist düzene yönelik çok az açık bir eleştiriye sahiptir. Korkunç cezalar nedeniyle entelektüel ufukların karartıldığı bir dönemde parlayan bu altkültür Moskova’nın ayrıcalıklı gençleri, Sovyet seçkinlerinin çocukları arasında yer bulmuştur. Apolitik görüşleri, Sovyet ahlakına karşı tarafsız veya olumsuz tutumlarıyla var olmuş Stilyagaların modern Amerikan yaşam tarzına açık bir hayranlık duymaları zaten hemen hemen her yerinde 1950’lerde gençler arasında yavaş yavaş eş zamanlı olarak gelişen temel bir özelliktir. Stilyagi fenomeninin görünümü, o dönemde yurt dışındaki yeni filmlerden ilham alan bir karikatürdü.

Bir yetim -aslında hapsedilmiş bir entelektüelin oğlu olan- Vasilii Aksenov, Moskova Devlet Üniversitesi’ne okumak için taşradan geldiğinde böyle bir çevrenin içerisine düşmüştür. İleride çok ünlü bir yazar olacak olan Vasilii Aksenov bu gençlerin ironik zevklerine şaşırmış ve ardından zaman geçtikçe büyülenmiş ve baştan çıkarılmıştı.

Stilyagi, başlangıçta, hareketi onaylamayanlar tarafından hareketin içinde yer alan kişileri aşağılayıcı bir lakap olarak toplum tarafından konulsa da zamanla akımın mensupları tarafından onurla kullanılır olmuştur. Resmi gençlik gazetesi Komsomol Pravda, mizah dergisi «Krokodil» sık sık stilyagilere saldıran içeriklere yer vermiştir.

– Bütün gün uçmaktan çok yoruldum!

– Bana sor bütün gün zıplamak kolay mı sanıyorsun?

Aksenov, onları ilk muhalifler olarak adlandırdı; Stilyaga’lar siyasetten yoksun olmalarına rağmen, gelecekteki göçmenler, rockçılar ve diğer hoşnutsuzlar için rol modelleri olmuşlardır.

Stilyaga, ilk olarak yirmili yaşlarının başlarında, ekonomik kriz döneminde, II. Dünya Savaşından sonra ordudan dönen gençlerin bir kısmı ve o dönemdeki yabancı ülkeler ve modern eğilimlerle temasta bulunabilmiş gençler arasında doğmuştur. Sonuç olarak, birçoğu yurtdışından gelen görüntülere öykünen kıyafetler giydiler. 1940’ların başlarındaki romantik filmler, günlük gazeteler ve fotoğraflar onların görsel dünyalarını beslemiştir

Bu olgunun temel nedeni, kapitalizm ile komünizm önderliğindeki iki toplum arasındaki mücadeleydi. Sovyet düşüncesinin dayatılan tekdüzeliği ve diktatörlüğünün ağırlığı, Stalinizm sırasında izin verilen politik olarak doğru görüş, yaşam tarzı ve kendini ifade etme biçimiydi. Bu nedenle stilyagi, Sovyet baskısından ve toplum üzerindeki etkisinden kaçınmak için modern ideoloji ve ahlakı takip etmeye çalıştı. Aynı dışavurum kapitalizmin ağır koşulları altında ezilen batı toplumu gençlerinde eşitlikçi ve hak arayışçısı bazen komünal yaşama dayalı gençlik alt kültürlerini beslemişti. İki tarafın gençleri de kendi ekonomik sistemlerinin dayattığı baskıdan kaçarken karşı tarafa öykünmüşlerdir.

Stilyagi, Stalin’in 1953’teki ölümüne kadar büyük ölçüde baskı altında tutulmuştur ve bu da stilin bir karşı kültüre dönüşmesine neden olmuştur. 1955’e gelindiğinde, stilyagiler toplumun birçok katmanından (özellikle o zamanlar ortaya çıkan “entelijansiya” olarak bilinen Sovyet üst-orta sınıfından) hem saygı hem de küçümseme kazanmıştı ve siyasi durumlarda hoş karşılanmıyorlardı, ancak sayıları önemli ölçüde artmıştı.

1950’lerin ortalarında, birçok kişi “kemikler” yani röntgen filmleri üzerine müzik kaydı yaptıkları için tutuklandı. Bu tür kayıtları üretmekten ve dağıtmaktan suçlu bulunanlar, hükümetin vurgunculuk olarak değerlendirdiği eylemler nedeniyle çalışma kamplarında üç yıldan beş yıla kadar hapis cezasına çarptırıldı. Stilyagi, daha sonra özellikle rockabilly, rock-n-roll ve pop rock müzik türleri olmak üzere daha fazla modern etki alan bir müzikal, sanatsal ve pop kültürü hareketi olarak kabul edildi.

1950’ler Moskova yaşantısına sıkı bir bakış atan 2008 tarihli Stilyagi ya da İngilizce’deki adıyla Hipsters filmi kesinlikle izlenilmesi gerekenler arasında

Ancak 1957’deki uluslararası festivalin ardından, SSCB modern kültüre daha açık hale geldi. Caz müziği üzerindeki resmi yasak kaldırıldı ve 1960’lardan itibaren birçok plak mağazalarda satışa sunuldu. Modern müziğe, özellikle altmışların rock-n-roll dalgasına duyulan hayranlık, resmi ideolojiden daha fazla hoşgörüyle ve çok az aktif direnişle karşılaştı. Tüm bunlar, altmışlı yılların başında hareketin gerilemesine katkıda bulundu, çünkü eski stilyagi gençliklerinin yaşam tarzlarını terk ederken, sonraki nesil modern kültürün veya politik olmayan bir yaşam tarzının tadını çıkarmak için böyle bir yaşam tarzını takip etmeye ihtiyaç duymadı.

Stilyagi genellikle 1940’ların popüler Amerikan müziğinden, özellikle swing ve boogie-woogie’den, özellikle Glenn Miller, Benny Goodman’ın müziğinden ve Sun Valley Serenade filminin film müziğinden keyif aldı. 1941 tarihli “Sun Valley Serenade” filmi anında stilyagiler arasında bir kült haline geldi ve filmin şarkılarından biri olan ünlü “Chattanooga Choo Choo”, akımın resmi olmayan marşı haline geldi. Stilyagi, boogie-woogie’den kaynaklanan kendi dans stillerini geliştirdi ve daha sonra rock-n-roll’u da benimsedi.

Yazıya ek olarak Her salı gecesi Açık Radyo’da yayınlanan Egzotik Yeraltı adlı programımın “Sovyet Rusya Rock’n’roll” ve “Demir Perde Surf Müziği” bölümlerini dinlemenizi tavsiye ederim. Belki de dönemin ruhunu bir nebze yakalamak için faydalı olabilirler.

https://egzotikyeralti.blogspot.com/2022/07/egzotik-yeralt-27-demir-perde-surf.html

https://egzotikyeralti.blogspot.com/2022/07/01_14.html

—————————————————————————————————————–

Kaynaklar:

Imagining America: Influence and Images in Twentieth-century Russia – Door Alan M. Ball

The Racial Imaginary of the Cold War Kitchen – Kate A. Baldwin

Encyclopaedia of Soviet Life – Ilya Zemtsov

Sound, Speech, Music in Soviet and Post-Soviet Cinema – Lilya Kaganovsky, Masha Salazkina

How the Beatles Rocked the Kremlin: The Untold Story of a Noisy Revolution – Leslie Woodhead